Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı (TÜYEK) tarafından Rami Kütüphanesi’nde “Hattı ve Tezhibiyle Yazma Mushaflar” konferansı ve stant gezisi düzenlendi.
Cumhurbaşkanlığı Kültür Sanat Büyük Mükafatı sahibi sanatçı ve müellif Prof. Dr. Uğur Derman, konferansta yaptığı konuşmada, en fazla yazılan yazma yapıtların “Mushaflar” olduğunu belirterek, “Matbaa bize 1729’da intikal etmiş. Bu vakit içinde de hiçbir surette Mushaf basılması düşünülmemiş.” dedi.
El yazması Mushaf devrinin 20. asra kadar devam ettiğini lisana getiren Uğur Derman, “Satın almak sözü Kur’an-ı Kerim için kullanılmaz, ‘hediyesi’ diye bahsedilirdi.” sözünü kullandı.
Zaman içinde kimi hattatların Mushaflarının baskılarının yapıldığını anlatan Derman, “Hattat Hafız Osman’dan sonra mesela hattat Kazasker Mustafa İzzet Efendi’ninki basılmış. Bu halde Kur’an-ı Kerim Mushaflarının hoş örnekleri verilmiş. Yazmanın çok azaldığını görüyoruz. Zira bu maddi olarak değerli da bir iş. Yalnız onunla da bitmiyor, sınırdan daha kıymetli olan tezhip sanatı da fiyatı yükseltiyor. Bu sebeple yazma Kur’an-ı Kerimler eski asırlara nazaran çok azalmış.” diye konuştu.
“Bin küsur yıl geçmiş eserler hala o siyahlığıyla durmaktadır”
Prof. Uğur Derman, Kur’an-ı Kerim Mushaflarının kamış kalemlerle yazıldığı bilgisini vererek, “Sıcak ülkelerin göl ve ırmak kenarlarında yetişen kamışlar kurutulduktan sonra ağzı lisan halinde açılarak kullanılmış. Bizde kullanılan mürekkep, is veren hususların bir ortaya getirilip, Arap zamkı denilen yapıştırıcı unsurla bir ortada uzun süre dövülmesi sonunda ortaya çıkan is mürekkebidir. Ortadan bin küsur yıl geçmiş eserler hala o siyahlığıyla durmaktadır. Diğer renkli şeyler kullanılmış olsaydı mürekkepler solar masraflardı. Bunda o denli bir hal yok.” tabirini kullandı.
Kur’an-ı Kerim yazanların kalemin ağzını bir sefer açarak ve sonrasında mümkün mertebe o ağzı bozmadan yazmaya çalıştıklarını belirten Uğur Derman, şöyle devam etti:
“Çalışırlar ancak her halükarda nebati asıllı olduğu için bu kalemlerin ağzı bozulur. Bizim buradan giden hattatlar hacca gittikleri vakit çizgiyle uğraşan yazı yazan Endonezyalıların elinde sert bir kalem görmüşler ki bu Cava adası da orada olduğu için Cava kalemi ismiyle anılır. Bunun ağzını bir sefer açtınız mı bir Kur’an-ı Kerim’i bitirirsiniz. Ağzı bozulmadan elinize almış olursunuz. Son devranda, özellikle Kazasker Mustafa İzzet Efendi’den sonra bu formda kalem kullanarak yazan hattatlar da görülmüştür.”
“Nakkaşhane’de pek çok iş bir ortada yapılıyor”
Programın ikinci kısımda konuşan Prof. Dr. Çiçek Derman ise tezhip sanatının çizgi sanatından çok daha eski bir geçmişe, Uygur Türklerine kadar uzanan bir tarihe sahip olduğunu, lakin ortaya çıkışının ve birbirinden hoş üslupların doğmasının İslamiyet’in kabulüyle olduğunu anlattı.
Müzehhiblerin en değerli çalışmalarını bir Mushaf için uygulamak istediğini aktaran Derman, “Tarihimizde Mushafların tezhibi nakkaşhanelerde hazırlanıyor. Hattat yazıp dizini dikip yolladıktan sonra baraklar halinde nakkaşhaneye geliyor ve orada sernakkaşın denetiminde cetvelkeşler tarafından bunların cetvelleri çekiliyor. Daha sonra uygulanacak olan desen hazırlanıyor. Bu ortada altın ezenler var, boya hazırlayanlar var. Nakkaşhane’de pek çok iş bir ortada yapılıyor. Bir Mushaf bezenirken pek çok el değiyor ona. Bu vakit açısından çok önemli. Kısa vakitte ortaya çıkmasını temin ediyor.” biçiminde konuştu.
Çiçek Derman, bezeme başlayacağı vakit, sernakkaşın bileğinin kıvraklığı ve fırçasının hareketi birbirine çok yakın olan bir müzehhib kümesi seçtiğini, o şahıslar tarafından bezemenin yapıldığını ve birbirine yakın kıvraklık ve hakimiyete sahip oldukları için Mushaf bezemesi bittiği vakit seyredenlerin çalışmanın tek elden çıkmış zannettiklerini söz etti.
Mushaflarda bezeme yapılırken kullanılan çok çeşitli mürekkeplerin özelliklerine ait bilgiler de veren Derman, şunları kaydetti:
“Aslında tezhipte kullanılan, yarı transparan, yarı şeffaf olan lal mürekkebi var. Eşsiz bir kırmızıdır. Lal mürekkebi, müzehhiplerin çok sevdiği ve yapıtlarında ebediyen kullanmayı istek ettikleri bir mürekkeptir. Bilhassa halkari bezemelerde ve tatlı bir kırmızılık verir. Lakin lal mürekkebi bugüne kadar yeniden büyük bir edeple uygulanarak hiçbir vakit Mushaflarda kullanılmamıştır ve inşallah kullanılmayacaktır. Neden? Lal mürekkebi koşinil böceğinin öldürüldükten sonra kurutulup havanda dövülmesiyle ve çeşitli muameleler geçirerek hazırlanmış bir mürekkeptir. Bir canlının hayatına son vererek hazırlanan gerecin Mushaflarda yeri yoktur. Onun yerine kırmızı renk için ‘surh mürekkep’ tercih edilmektedir. Bu müstesna bir edep örneğidir. Sanatkarlar büyük bir dikkat ve hürmetle tezhip sanatını bugünlere getirmişler.”
Soru-cevap aktifliğiyle sona eren konferansın ardından TÜYEK Başkanı Coşkun Yılmaz’ın katılımıyla, uzmanlar eşliğinde Osmanlı sultanlarının koleksiyonlarında yer alan, vakfettikleri Mushaflardan oluşan “Sultanların Mushafları” standı gezildi.